Τα μοτίβα στην Βυζαντινή εποχή

Τα μοτίβα στην Βυζαντινή εποχή

Η τέχνη αποτελεί σαφέστατα την πιο προσιτή και γνωστή έκφραση κάθε πολιτισμού, πολύ δε περισσότερο του βυζαντινού. Με τον όρο Βυζαντινή τέχνη αναφερόμαστε στην καλλιτεχνική παραγωγή και έκφραση που αναπτύχθηκε την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ του 4ου αιώνα και της άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453. Η βυζαντινή τέχνη θεωρείται πως γεννήθηκε αρχικά στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης αφενός της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και αφετέρου της ανατολικής επίδρασης και θρησκευτικότητας. Όλα αυτά βέβαια τροποποιήθηκαν, διορθώθηκαν δογματικά και τελικά επικράτησαν καθ’όλη την διάρκεια της καλλιτεχνικής περιόδου του βυζαντίου. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η βυζαντινή τεχνοτροπία χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία μιας αμιγώς θρησκευτικής τέχνης, σκοπός της οποίας δεν είναι τόσο η αναζήτηση του κάλλους και της αρμονίας όσο η εσωτερικότητα, ο συμβολισμός και η υποβολή της θρησκευτικής συγκίνησης.

Όπως και σε όλα τα δείγματα διαφόρων τεχνών στον κόσμο, έτσι και στη Βυζαντινή τέχνη συναντούμε μοτίβα τα οποία μπορούμε να τα χωρίσουμε σε δύο κύριες ενότητες : (1) Ναοί και (2) Έργα λαϊκής τέχνης

Όσων αφορά τους ναούς, τα μοτίβα κυριαρχούν παντού: στις αγιογραφίες, τα ψηφιδωτά, στα βιτρό και στα πατώματα και σε όλα τα μέρη και αντικείμενα του ναού.

Η εσωτερική διάκριση του ναού σε τρία μέρη, δηλαδή τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το ιερό Βήμα είναι βασικό στοιχείο σε όλους τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς ναοδομίας, προφανώς από επίδραση του ιουδαϊκού ναού, ο οποίος χωρίζονταν και αυτός σε τρία μέρη.

Το Ιερό Βήμα καταλαμβάνει το ανατολικό άκρο του ναού. Ονομάζεται έτσι διότι βρίσκεται υψηλότερα από τον υπόλοιπο ναό, κατ' επίδραση των ρωμαϊκών βασιλικών. Η ανατολική πλευρά του ιερού Βήματος καταλήγει σε κόγχη, η οποία ονομάζεται Πλατυτέρα. Στο μέσον του ιερού Βήματος βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Τα δε πολυτελή καλύμματα της αγίας Τραπέζης συμβολίζουν τα ιερά σάβανα και τη σινδόνη, με την οποία τυλίχθηκε το άχραντο Σώμα του Χριστού κατά την θεία ταφή Του. Πάνω στην αγία Τράπεζα υπάρχει το ιερό Ευαγγέλιο. Υπάρχει ακόμα ο Σταυρός ευλογίας, το ιερό Αρτοφόριο. Εκατέρωθεν του Αρτοφορίου είναι τοποθετημένα τα κηροπήγια. Πίσω από την αγία Τράπεζα υπάρχουν τα εξαπτέρυγα. Στη βορειοανατολική πλευρά του Ιερού Βήματος υπάρχει η κόγχη της Ιεράς Προθέσεως, όπου σε αυτή προετοιμάζονται τα τίμια Δώρα. Στην Πρόθεση υπάρχει το άγιο Ποτήριο, το ιερό Δισκάριο. Πάνω στο ιερό Δισκάριο υπάρχει επίσης ο Αστερίσκος, η λαβίδα με την οποία κοινωνούν οι πιστοί, η αγία λόγχη, ο Σπόγγος, και το Ζέον. Τέλος σε αυτή υπάρχουν τα καλύμματα των ιερών σκευών, ο αήρ και το ιερό μανδήλιο.
Το ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο, το οποίο διαμορφώθηκε σταδιακά. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές αποτελούνταν από μικρούς κιονίσκους και μαρμάρινα ή ξύλινα θωράκια. Αργότερα προστέθηκαν οι μεγάλες εικόνες και διπλασιάστηκε σε ύψος και προστέθηκε το δωδεκάορτο, οπότε πήρε τη σημερινή του μορφή. Η επικοινωνία ιερού Βήματος και κυρίως ναού γίνεται με τις τρεις θύρες, την Ωραία Πύλη (κεντρική), από την οποία μπαινοβγαίνουν μόνο οι λειτουργοί, τη βόρεια και τη νότια πύλη.
Ο κυρίως ναός είναι το μέρος που ίσταται ο λαός για να συμμετάσχει στη λατρεία της Εκκλησίας. Μπροστά από το ιερό Βήμα, χαμηλότερα κατά δύο ή τρία σκαλοπάτια, βρίσκεται ο σολέας. Είναι ο χώρος εκείνος στον οποίο τελούνται τα μυστήρια και οι διάφορες τελετές.
Στο νότιο μέρος του σολέα βρίσκεται ο δεσποτικός θρόνος. Στην τιμητική αυτή θέση στέκεται ο επίσκοπος εις τύπον και τόπον Χριστού. Είναι κατασκευασμένος από ξύλο ή μάρμαρο και φέρει γλυπτική διακόσμηση.
Εκατέρωθεν του σολέα βρίσκονται τα αναλόγια, βήματα όπου στέκονται οι χοροί των ιεροψαλτών και ψάλλουν. Τα αναλόγια είναι επικλινή έπιπλα, στα οποία τοποθετούνται τα ιερά βιβλία που περιέχουν τις διάφορες ακολουθίες.
Στο αριστερό μέρος του σολέα ή έξω από αυτόν βρίσκεται ο άμβωνας. Από εκεί διαβάζεται το ιερό Ευαγγέλιο από το διάκονο και κηρύσσεται ο θείος λόγος από τον ιεροκήρυκα. Φέρει παραστάσεις των ιερών Ευαγγελιστών και υπάρχει ανάγλυφο περιστέρι, πάνω στο οποίο τοποθετείται το ιερό Ευαγγέλιο.
Στο μπροστινό μέρος του σολέα, βρίσκονται τα μεγάλα μανουάλια, καθώς και οι πολυέλαιοι ή ο συνδυασμός, τα οποία κρέμονται από την οροφή τα οποία μαζί με τα καντήλια του τέμπλου συμβολίζουν το νοητό φως του Χριστού.
Στη νότια πλευρά του ναού βρίσκονται τα καθίσματα των ανδρών πιστών και στη βόρεια πλευρά τα καθίσματα των γυναικών πιστών. Τα καθίσματα και κυρίως τα στασίδια, που είναι ενωμένα με τους πλαϊνούς τοίχους, συμβολίζουν τον τάφο του κάθε πιστού, μέσα από τον οποίο θα αναστηθεί εν Χριστώ κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Στο δυτικό μέρος του κυρίως ναού βρίσκονται τα προσκυνητάρια, δηλαδή ξυλόγλυπτοι ή μαρμάρινοι θρόνοι, στους οποίους είναι τοποθετημένες ιερές εικόνες, κυρίως του τιμωμένου αγίου του ναού, τις οποίες προσκυνούν οι πιστοί μπαίνοντας στο ναό. Στο ίδιο μέρος υπάρχουν τα ειδικά μανουάλια - κηροπήγια στα οποία ανάβουν τα κεριά τους οι πιστοί.
Βυζαντινά κοσμήματα

Στη βυζαντινή αυτοκρατορία τα κοσμήματα έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Χρησιμοποιήθηκαν για να εκφράσει κάποιος την κοινωνική του θέση. Αυτό μας δείχνει πόσο δημοφιλή ήταν τα κοσμήματα εκείνη την περίοδο. . Τα πραγματικά χριστιανικά θέματα άρχισαν να εμφανίζονται στο βυζαντινό κόσμημα τον 5ο και τον 6ο αιώνα. Συμβολικά και αλληγορικά θέματα -όπως το παγώνι για αθανασία, το δέντρο της ζωής, και πολλά άλλα - ήρθαν για να ενισχύσουν τα προηγούμενα σχέδια των βυζαντινών κοσμημάτων που επίσης είχαν μοτίβα λουλουδιών και ζώων. Ένα τυπικό σχέδιο στα βυζαντινά σκουλαρίκια ήταν το ανάγλυφο χρυσό σε σχήμα μισοφέγγαρου με το μοτίβο ενός κεντρικού σταυρού που συχνά συνοδευόταν από παγόνια (εικ.1). Τα δαχτυλίδια είχαν τις περισσότερες φορές χριστιανικά σύμβολα και ήταν κατασκευασμένα από επιχρυσωμένο ορείχαλκο παρά από χρυσό (εικ.2). Ένα ακόμα χαρακτηριστικό των Βυζαντινών κοσμημάτων ήταν οι αλυσίδες. Είχαν ένα διαδοχικό πανέμορφο σχεδιασμό που δημιουργούνταν από την "ύφανση" μεταλλικών κρίκων μεταξύ τους (εικ.3).
Τα ιερατικά άμφια

Τμήμα ενδύματος από μαλλί και λινό.
Φέρει υφασμένες παραστάσεις ιερών μορφών
και θεμάτων από το ζωικό και φυτικό βασίλειο. 

(είναι τα ενδύματα που χρησιμοποιούνται από τους κληρικούς κατά τη Θεία Λειτουργία και άλλες ακολουθίες και εκκλησιαστικές τελετές. Ταυτόχρονα αποτελούν διακριτικά της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και εξουσίας. Για κάθε έναν από τους τρεις βαθμούς της ιεροσύνης υπάρχει ένα συγκεκριμένο ενδυματολογικό σύνολο που αντιστοιχεί στο βαθμό του διακόνου, του ιερέα και του επισκόπου. Αρχικά ο όρος άμφια συναντάται στους Βυζαντινούς (μη εκκλησιαστικούς) συγγραφείς και δηλώνει πολύτιμα και λαμπρά υφάσματα. Αργότερα χαρακτηρίζει μόνο τα ενδύματα των αυτοκρατόρων και των κληρικών και στη μεταβυζαντινή εποχή μόνο τα ενδύματα των τελευταίων)

Τα άμφια κατά την βυζαντινή περίοδο ήταν απλοί άσπροι χιτώνες που πάνω έραβαν σε κάθετη διάταξη ταινίες στο πρόσθιο και οπίσθιο μέρος του καθώς και χαμηλά στα μανίκια οι ταινίες αυτές άλλοτε είχαν καθαρά γεωμετρικά σχήματα και άλλοτε παραστάσεις με μορφές ανθρώπων, ζώων και φυτών.